مستحبات روزه
برخی از اعمال برای روزه دار مستحب است و رعایت آنها ثواب روزه را افزون تر می کند، مانند:
1- سحری خوردن: یکی از مستحبات روزه داری این است که سحری بخورد، اگرچه اندک باشد؛ زیرا علاوه بر اینکه به انسان نیرو می دهد و به روزه داری کمک می کند، موجب افزایش پاداش روزه می شود، به خصوص اگر به دنبال آن نمازشب هم بخواند «نُورٌ علَی نورٍ» خواهد بود!
در حدیثی «صحیح » ابوبصیر از امام صادق (ع) پرسید: آیا سحری خوردن برای کسی که می خواهد روزه بگیرد واجب است؟ حضرت فرمود: «لَا بَأْسَ بِأَنْ لَا یتَسَحَّرَ إِنْ شَاءَ، وَ أَمَّا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ أَن یتَسَحَّرَ، نُحِبُّ أَنْ لَا یتْرَک فِی شَهْرِ رَمَضَانَ؛ [1] اشکالی ندارد، اگر خواست سحری نخورد؛ اما در ماه رمضان بهتر است سحری بخورد. دوست داریم که در ماه رمضان سحری ترک نشود. »
از رسول خدا (ص) روایت شده است: «تَعَاوَنُوا بِأَکلِ السَّحُورِ عَلَی صِیامِ النَّهَارِ وَ بِالنَّوْمِ عِنْدَ الْقَیلُولَةِ عَلَی قِیامِ اللَّیلِ؛ [2] با سحری خوردن برای روزه داری روز یاری کنید (نیرو بگیرید)، و با خواب قیلوله (نیم روز ) برای شب زنده داری. »
و در حدیث دیگر از آن حضرت می خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی وَ مَلَائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی الْمُتَسَحِّرِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ فَلْیتَسَحَّرْ أَحَدُکمْ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ؛ [3] خدا و فرشتگانش بر سحری خواران و استغفار کنندگان در سحرها درود می فرستند، پس هر کدام از شما سحری بخورد، اگرچه با یک جرعه آب باشد. »
در روایات، بهترین خوراک برای سحری: خرما، کشمش، سویق[4] و آب معرفی شده است. [5]
2- عطر زدن: از امام صادق (ع) روایت شده است: «مَنْ تَطَیبَ بطِیبٍ أَوَّلَ النهَارِ وَ هُوَ صَائِمٌ لَمْ یکدْ یفْقِدُ عَقْلَهُ؛ [6] کسی که در حال روزه، اول روز عطر بزند، عقلش را از دست نمی دهد. »؛ اما بوییدن گلها و گیاهان معطر، مکروه است.
در حدیثی آمده است: از امام صادق (ع) دربارۀ استشمام ریحان و امثال آن برای روزه دار سؤال شد؟ حضرت اجازه نداد؛ ولی وقتی که دربارۀ استشمام انواع عطر برای روزه دار سؤال شد، اجازه داد! سؤال کننده عرض کرد: چگونه است استشمام عطر برای روزه دار حلال است؛ ولی ریحان (و امثال آن) را نباید استشمام کند؟! فرمود: «لِأَنَّ الطِّیبَ سُنَّةٌ وَ الرَّیحَانَ بِدْعَةٌ لِلصَّائِمِ؛ [7] زیرا عطر سنت است؛ ولی ریحان برای روزه دار بدعت است.»
3- قیلوله: [8] یکی دیگر از مستحبات روزه این است که در وسط روز مقداری بخوابد که برای روزه داری و سحرخیزی کمک خواهد کرد.
در حدیث «موثق» از امام کاظم (ع) آمده است: «قیلُوا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یطْعِمُ الصَّائِمَ وَ یسْقِیهِ فِی مَنَامِهِ؛ [9] در وسط روز قیلوله کنید (کمی استراحت کنید)؛ زیرا خدای مهربان روزه دار را در حال خواب طعام می دهد و سیراب می سازد. »
البته «قیلوله» در غیر حال روزه نیز مطلوب است؛ اما در حال روزه مطلوب تر. یکی از فواید آن، قوی شدن حافظه است. با سند «موثق» روایت شده که مردی به پیامبر(ص) عرض کرد: من حافظۀ قوی داشتم؛ ولی اکنون فراموش کار شده ام؟! حضرت فرمود: شاید قبلاً قیلوله می کردی و اکنون ترکش کرده ای؟ عرض کرد: بلی، همین طور است. فرمود: «فَعُدْ یرْجِعْ إِلَیک حِفْظُک إِنْ شَاءَ اللَّه؛ [10] پس به همان برنامۀ پیشین خود (قیلوله) برگرد، به خواست خدا حافظه ات برمی گردد. »
در حدیثی از امام باقر (ع) می خوانیم: «النَّوْمُ أَوَّلَ النَّهَارِ خُرْقٌ وَ الْقَائِلَةُ نِعْمَةٌ وَ النَّوْمُ بَعْدَ الْعصْرِ حمْقٌ وَ النَّوْمُ بَینَ الْعِشَاءَینِ یحْرِمُ الرِّزْقَ؛ [11] خواب اول روز، نادانی است، و قیلوله (خواب وسط روز) نعمت و خواب بعد از عصر[12] حماقت، و خواب میان مغرب و عشاء موجب محرومیت از رزق می باشد. »
4- افطاری دادن به روزه داران: روایات بسیاری از معصومین (ع) در مورد فضیلت افطاری دادن رسیده است که به ذکر یک مورد اکتفا می کنیم:
در حدیثی از رسول خدا (ص) روایت شده است: «مَنْ فَطَّرَ صَائِماً کانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ مِنْ غَیرِ أَنْ ینقُصَ منْهُ شَی ءٌ وَ مَا عَمِلَ بِقُوَّةِ ذَلِک الطَّعَامِ منْ بِرٍّ؛ [13] هر کس روزه داری را افطاری دهد، مثل پاداش روزۀ او و پاداش هر عمل خوبی که با نیروی آن غذا انجام می دهد، برای وی داده می شود، بدون آنکه از پاداش خود او چیزی کم شود. »
نصیحتی از عالم ربانی میرزا جواد ملکی تبریزی
ایشان در بیان اعمال ماه رمضان می فرماید: از مهم ترین اعمال این ماه، افطاری دادن به روزه داران است؛ پاداش آن را در خطبۀ پیامبر(ص) شنیده ای. مهم تر از آن این است که در این کار، نیت خالص و مؤدب شدن به ادب الهی باشد و انگیزه ای جز رضای خدا نباشد؛ نه اظهار شرافت دنیا یا آخرت و نه از باب تقلید و رسم و عادت باشد؛ بلکه باید بکوشد عمل خود را از این هدفها خالص سازد؛ از فریبکاری هوای نفس و شیطان خاطر جمع نباشد. برای اخلاص در نیت از خدای متعال استمداد نماید. هم در اصل افطاری دادن، هم در تعیین مؤمنانی که به آنان افطاری می دهد، هم در نوع غذا و هم در کیفیت برخورد با میهمانان؛ چراکه همۀ اینها با اهداف مختلف، کیفیتهای مختلف پیدا می کنند. بیداردلان، راه های ورود شیطان را در این امور می شناسند و از آنچه موافق دستور شیطان است، پرهیز نموده و از چیزی تبعیت می کنند که موافق فرمان و رضای مولا و مالک دین و دنیایشان است. در نتیجه به پذیرش الهی نایل می شوند و از پاداش بی حد او برخوردار خواهند شد.
همچنین، دربارۀ قبول دعوت دیگری برای افطار، در اخلاص نیت خود بکوشد؛ چون گاه شخص با اخلاصی با قبول دعوت مؤمن و حضور در مجلس افطار او، چنان بهرۀ معنوی می برد که از پاداش عبادت طولانی مدت هم بالاتر می باشد. از این رو، همت اولیای خدا بیش تر بر خالص کردن نیت اعمال بوده تا بر زیاد کردن آن، و این نتیجۀ عبرت گرفتن از داستان حضرت آدم (ع) و ابلیس است؛ چراکه عبادات هزاران سالۀ آن خبیث مردود شد و یک بار توبۀ خالصانۀ آدم (ع) مقبول و سبب برگزیدگی اش شد. [14]
5- صدقه دادن: از امام رضا (ع) روایت شده است: «مَنْ تَصَدَّقَ وَقْتَ إِفْطَارِهِ عَلَی مسْکینٍ برَغِیفٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذَنبَهُ وَ کتبَ لَهُ ثَوَابَ عِتْقِ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ؛ [15] هر کس هنگام افطار نانی به نیازمندی صدقه دهد، خداوند گناهش را می آمرزد، و ثواب آزاد کردن بنده ای از اولاد اسماعیل (ع) را برای او می نویسد. »
از امام صادق (ع) روایت شده است: «مَنْ تَصَدَّقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ؛ [16] هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی گرداند. » البته صدقه دادن در هر زمان مطلوب است؛ ولی در ماه رمضان ثوابش بیش تر خواهد بود.
6- تلاوت قرآن: برای تمام مؤمنان شایسته است که هر روز مقداری قرآن بخوانند و در ماه رمضان توصیه شده است که بیش تر از ایام دیگر بخوانند.
در حدیث «حسن» از امام صادق (ع) از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ شَهْرٌ یضَاعِفُ اللَّهُ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یمحُو فیهِ السَّیئَاتِ. . . أَلَا فَاجْتَنِبُوا فِیهِ کلَّ حَرَامٍ وَ أَکثِرُوا فِیهِ مِنْ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ. . . ؛ [17] ماه رمضان، ماه خدای متعال است؛ ماهی که خدا در آن حسنات را افزون و سیئات را محو می کند. . . متوجه باشید که از تمام حرامها بپرهیزید و بسیار قرآن بخوانید. . . »
جابر جعفی از امام باقر (ع) روایت کرده است: «لِکلِّ شَیْ ءٍ رَبِیعٌ، وَ رَبیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَانَ؛ [18] هر چیز بهاری دارد و بهار قرآن، ماه رمضان است. »
لازم به یادآوری است که منظور از زیاد قرآن خواندن این نیست که تند تند و بدون تدبر خوانده شود؛ بلکه منظور این است که زمان بیش تری برای تلاوت قرآن صرف کند، و طبق روایتی از امام صادق (ع) با ترتیل و آرامش بخواند و هرگاه به آیه ای رسید که یادی از بهشت است، توقف کند و از خدا بهشت بخواهد، و اگر به آیۀ عذاب رسید، به خدا پناه ببرد. [19]
7- استغفار بیش تر: همیشه استغفار و طلب مغفرت از خدای مهربان و توبه پذیر مطلوب است، به خصوص در ماه رمضان.
8- دعا و ذکر زیاد: در کتب ادعیه دعاهای بسیاری برای ماه رمضان نقل شده است. از امیرمؤمنان (ع) روایت است: «عَلَیکمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِکثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ فَأَمَّا الدُّعَاءُ فَیدْفَعُ بِهِ عَنْکمُ الْبَلَاءُ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فَیمْحَی ذُنُوبَکمْ؛ [20] در ماه رمضان زیاد استغفار و دعا کنید؛ اما دعا، به وسیلۀ آن بلا از شما دور می شود، و اما استغفار، گناهانتان را محو می کند. »
از امام صادق (ع) روایت است: هرگاه ماه رمضان می شد، امام سجاد (ع) جز به دعا، تسبیح، استغفار و تکبیر سخنی نمی گفت. [21]
9- زیاد نماز خواندن: علاوه بر نمازهای واجب و نافله های آنها که در تمام ایام سال هست، در ماه رمضان نمازهای مستحب دیگری نیز وجود دارد که بر خواندن آنها توصیه شده است. البته کسی که نماز قضا دارد، بهتر است که بیش تر به خواندن نمازهای قضا اهتمام ورزد.
با سند «موثق» از امام صادق (ع) روایت شده که فرموده است: «کان رَسولُ اللَّهِ إِذَا جَاءَ شَهْرُ رَمَضَانَ زَادَ فِی الصَّلَاةِ وَ أَنَا أَزِیدُ فَزِیدُوا؛ [22] چون ماه رمضان می آمد، پیامبر خدا(ص) بر نمازش می افزود. من نیز می افزایم، پس شما هم بیفزایید!»
و در روایت امام رضا (ع) از پیامبر(ص) در بیان فضیلتهای ماه رمضان آمده است: «إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرٌ عَظِیمٌ. . . أَعمَالُ الْخیرِ فِیهِ مَقْبُولَةٌ مَنْ صَلَّی مِنْکمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَکعَتَینِ یتَطَوَّعُ بِهِمَا غَفَرَ اللَّه لَه. . . ؛ [23] ماه رمضان ماه بزرگی است. . . و اعمال خیر در آن پذیرفته است. هر کس در این ماه دو رکعت نماز مستحب برای خدا بخواند، خدا او را می آمرزد. »
10- اعتکاف: یکی از مستحبات دین اسلام اعتکاف است که در هر زمان (جز زمانهایی که روزه جایز نباشد) مطلوب است؛ ولی در ماه رمضان فضیلتش بیش تر می باشد. در روایت «معتبر» سکونی از امام صادق (ع) از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «اعْتِکافُ عَشْرٍ فِی شهْرِ رَمضَانَ یعدِلُ حَجَّتَینِ وَ عُمْرَتَینِ؛ [24] اعتکاف ده روز در ماه رمضان، معادل دو حج و دو عمره است.»
پی نوشت
[1] وسائل الشیعه، ج 10، صص 142 - 143، ابواب آداب الصائم، باب 4، ح 1
[2] همان، ص 144، ح 7
[3] همان، صص 145 - 146، ح 9
[4] سویق در حالت عمومی همان قاووت است؛ ولی در طب اسلامی عبارت است از: تفت داده آرد برخی حبوبات، مثلا آرد گندم را تفت داده و سبوس گندم را نیز جداگانه تفت داده و آنها را بعد از الک کردن مخلوط می کنند و سویق گندم درست می شود.
[5] همان، صص 146 - 147، باب 5، ح 1 و 2 و 4
[6] من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 86، ح 1804
[7] وسائل الشیعه، ج 10، ص 95، ابواب ما یمسک عنه الصائم، باب 32، ح 14
[8] قیلوله عبارت است از استراحت در وسط روز، اگرچه خوابش نیاید. (مجمع البحرین، واژه «قیل»)
[9] وسائل الشیعه، ج 10، ص 136، ابواب آداب الصائم، باب 2، ح 1
[10] همان، ج 6، ص 501، ابواب التعقیب، باب 39، ح 4- در حدیث 1 همین باب نیز قریب به این مضمون آمده است.
[11] همان، ص 503، باب 40، ح 4
[12] مجموع روز را اگر به چهار قسمت تقسیم کنیم، به قسمت آخر روز «عصر» گفته می شود.
[13] المقنعه، شیخ مفید، کنگره جهانی شیخ مفید، قم، 1413ق، ص 342
[14] المراقبات (اعمال السنۀ)، میرزا جواد ملکی تبریزی، دار الاعتصام، قم، بی تا، ص 228
[15] بحار الانوار، ج 93، ص 318، ح 10
[16] همان، ص 179، ح 18
[17] بحارالانوار، ج 93، ص 340.
[18] الکافی، ج 2، ص 630، ح 10
[19] ر. ک: همان، ص 617، ح 2
[20] همان، ج 4، ص 88، ح 7
[21] همان، صص 88 - 89، ح 8
[22] تهذیب الاحکام، ج 3، ص 60، ح 204
[23] عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 293، ح 46
[24] الفقیه، ج 2، ص 188، ح 210
